Geloof ziet het best in het donker

Het was een klein bericht, ergens op pagina 11 van de krant van vanmorgen. ‘Kiesmannen VS roepen Biden uit tot president.’ De eerste 10 pagina’s vulden zich met de analyse van de toespraak van premier Rutte en de gevolgen van de lockdown. Ik heb geloof ik al eerder geschreven hoe het nieuws alles voor je gevoel uit het lood kan trekken. Maar daar gaat ’t nu niet over.

Ik wil het hebben over Biden. Of scherper gezegd: over de spiegel van Biden. Daar staat: ‘Geloof ziet het best in het donker’. Het betreft een citaat van de Deense filosoof Søren Kierkegaard. Het doet me denken aan een vraag die mij geregeld bekruipt als theoloog in het rijke westen: ‘Komt het christendom wel echt tot z’n recht in tijden van rijkdom, vrede en voorspoed, of gaat het geloof pas echt shinen op het moment dat het donker is?’

Als geloof het best ziet in het donker, dan is advent bij uitstek de tijd om te geloven. Geloof heeft in deze dagen niet de vorm van het bezit maar van uitzien, verwachten en verlangen. We moeten elkaar, de kerkgang en het proeven en smaken van de goedheid van God in het avondmaal missen. Wat houden we over? Kierkegaard zegt: geloof.

Moeten we dan verlangen naar donkere tijden, rampspoed of onheil? Dat lijkt me weer te veel van het goede. Het laat vooral zien dat geloof iets te bieden heeft dat waardevoller wordt wanneer er meer druk op het leven komt. Wanneer we er met ons denken niet meer uit komen.

Een ander woord voor geloof is vertrouwen. Wanneer het donker is, wordt vertrouwen belangrijker, juist omdat je niet veel ziet. Een zeeman vertrouwt in het donker op z’n radar, een automobilist op z’n navigatie. Waar vertrouwen wij op in deze coronatijd? Wetenschappers? Journalisten? De regering? De meningenfabriek op sociale media? Door corona worden we gedwongen te geloven, dat wil zeggen: uit te spreken waar we ons vertrouwen in willen leggen.

Geloven is vertrouwen op God. Vertrouwen op God is nee zeggen tegen cynisme. Nee zeggen tegen cynisme is licht in het donker, omdat cynisme alle lichten dooft. Daarom mogen we christelijk gesproken nooit zeggen: ze zoeken het allemaal maar uit, het zal mijn tijd wel duren.

– Arjen Zijderveld

Overal om me heen hoor ik dat mensen kijken naar de serie ‘The Crown’ over het Britse koningshuis. TV-kijkers genieten van de intriges aan het Engelse hof: de strenge, plichtsgetrouwe koningin Elizabeth, haar botte, schuinsmarcherende echtgenoot prins Philip en de ongelukkige prins Charles, die al jaren op de troon zit te wachten. Inmiddels kent de serie haar vierde seizoen, waarin volop wordt ingegaan op het ongelukkige huwelijk van Charles en Diana. Ook de regeringsperiode van premier Margaret Thatcher, ‘The Iron Lady’, komt uitgebreid aan bod.

In coronatijd, waarin we niet naar het café, het theater of een concert kunnen, hebben we behoefte aan reuring. Eens wat anders dan alarmerende grafieken van stijgende aantallen besmettingen, vastlopende Brexitonderhandelingen en schrijnende slachtofferverhalen van de Belastingdienst. We smullen van de pracht en praal aan het Engelse hof, de kleurrijke personages en het goede acteerwerk. In het vierde seizoen zijn maar tien afleveringen, dus je moet zuinig zijn met kijken. Afgelopen zondag hebben we de laatste aflevering gezien en moeten we weer tot eind 2022 wachten tot de nieuwe serie verschijnt.

Eigenlijk is The Crown een duurdere uitvoering van een soapserie, met slechtlopende huwelijken, overspel, jaloezie en af en toe een vleugje romantiek. Velen van ons dromen van een leven als prinses met mooie jurken en ontmoetingen met ’the rich and the famous’. (Of we zouden getrouwd willen zijn met zo’n prinses.) Maar de prinses heeft een strenge stiefmoeder en de rest van de familie werkt ook niet echt mee. Het huwelijk blijkt geen sprookje te zijn. De prinses leeft niet lang en gelukkig maar komt tragisch aan haar einde.

De Engelse koninklijke familie schijnt niet blij te zijn met de serie. Nadat het leven van de leden van het koninklijk huis na de dood van Diana weer in wat rustiger vaarwater was gekomen en Camilla was geaccepteerd als de nieuwe vrouw van prins Charles, wordt het verleden weer opgerakeld en krijgen we nog eens uitgebreid te zien hoe slecht Charles zijn eerste vrouw behandelde. De koninklijke familie wilde dat Netflix voor het begin van de serie een tekst plaatste, waarin wordt aangegeven dat het om fictie gaat. Netflix vond dit niet nodig.

In de serie geeft koningin Elizabeth steeds aan dat het niet om haar persoon gaat maar om de voorbeeldfunctie die ze heeft. Die voorbeeldfunctie geldt voor de hele familie. De hele bevolking leeft mee als er een kind wordt geboren, als er wordt getrouwd maar smult ook als er zich schandalen voordoen. We identificeren ons met de leden van het koninklijk huis: we leven mee met de prins die al meer dan vijftig jaar wacht tot het zijn beurt is, hebben medelijden met de prinses met haar ongelukkige huwelijk en genieten van de prinses (Margaret) die buiten de lijntjes kleurt.

Naast het meeleven met lief en leed in een koninklijke familie genieten we er ook van als een hooggeplaatste persoon ten val komt. We gniffelen als de autoritaire Margaret Thatcher na elf jaar regeren eindelijk ten val komt of lachen in ons vuistje wanneer Donald Trump de verkiezingen verliest of de partij van Thierry Baudet ineenstort. Dat geeft reuring in een tijd waar verder weinig gebeurt. Binnenkort mag ik zelf de keizer zonder kleren spelen. Eigenlijk was ik liever een knappe prins op het witte paard geweest. Gelukkig mag ik van de regisseur wel mijn kleren aanhouden…

– Tim Smid

Door de lockdown is mijn leven schraal geworden. Niet even bij collega’s langs, geen bezoek aan vrienden en familie, niet naar de bioscoop, niet uit eten, niet naar het café. Mijn leven is gereduceerd tot bidden en werken. Mijn enige uitje is op zondag naar de kerk en dat is ook verschraald: je mag niet zingen, er is geen collecte* en geen praatje bij de koffie. Na de dienst verlaten de kerkgangers in stilte snel de kerk.

‘De dingen zingen hoor ik zo graag’, deze zin zit al een week in mijn hoofd. Cabaretier Patrick Nederkoorn was te gast bij het programma De Verwondering met Annemiek Schrijver. Gasten mogen altijd een tekst meenemen die hen inspireert. De cabaretier koos voor een tekst van Rainer Maria Rilke.

“Ik ben zo bang voor het woord van de mensen. Zij spreken alles zo duidelijk uit. En dit heet hond en dat heet huis, en hier is het begin en het einde is daar.
Mij beangstigt ook hun denken, hun spel met de spot. Zij weten alles, wat wordt en was; geen berg is nog een wonder voor hen: hun tuin en goed grenst direct aan God.
Ik wil altijd waarschuwen en afweren: Blijf weg. De dingen zingen hoor ik zo graag. Raken jullie ze aan: zij zijn star en stom.”

Nederkoorn studeerde politicologie en theologie en was een tijdlang gemeenteraadslid. Nadat hij een aantal jaren actief was geweest in de politiek, merkte hij dat hij vooral bezig was met partijdiscipline en zich niet meer afvroeg wat hijzelf belangrijk vond. Vervolgens besloot hij de politiek vaarwel te zeggen en theater te gaan maken. Hierdoor kon hij de werkelijkheid op een andere manier benaderen.

Op zondagochtend, voor mijn wekelijkse uitje naar de kerk, kijk ik graag op YouTube naar oude afleveringen van Uit Liefde voor Muziek, de Belgische variant van De Beste Zangers. Artiesten zitten bij elkaar, zingen elkaars nummers en steken die in een ander jasje. Vooral de uitvoeringen van K’s Choice, Sharon den Adel van de metalband Within Temptation en Jasper Steverlinck vond ik erg mooi. K’s Choice maakte een rustige uitvoering van een metalnummer van Within Temptation, omgekeerd maakte Sharon den Adel een stevige variant van een nummer van K’s Choice en Jasper Steverlinck toverde een simpel discoliedje om in een gevoelige ballad.

Het mooie van het programma vind ik dat je door de nieuwe uitvoeringen van de nummers anders naar de muziek gaat luisteren. Geregeld worden de originele artiesten ontroerd door de uitvoering van hun collega-artiest of verrassen ze zichzelf. Helmut Lotti zingt opeens een hardrocknummer of Ilse de Lange zingt voor de verandering in het Nederlands. (‘Het regent in mijn hart’ met lange Twentse eee’s.) Soms gaan ze ook een verrassende samenwerking aan, zoals Sharon den Adel en Jasper Steverlinck.

Muziek geeft een andere dimensie aan de werkelijkheid. Geen hond en huis, begin en einde maar nieuwe richtingen. In de kerk mag ik niet meezingen maar alleen in de auto zing ik uit volle borst.

– Tim Smid

► Kijk en luister hier naar ‘My day will come’, uitgevoerd door Jasper Steverlinck.

* Redactionele noot: er is wel degelijk een collecte, wordt na afloop van de dienst coronaproof ingezameld en je kunt ook per bankoverschrijving hieraan bijdragen.

Ik vond een appje van Tim en een mailtje van Evert Jan toen ik net mijn telefoon eens bekeek. Ik was jullie vergeten. Niet omdat het niet in mijn agenda stond, maar omdat mijn coronawereldje zo klein is, nog steeds, dat ik mijn agenda eigenlijk maar zelden nodig heb. Ik weet dat het vandaag vrijdag is omdat ik net in het kanaal lag voor een baantje zwemmen, maar verder staat er niet veel druk op mijn dag. Er gebeurt van alles, maar dingen gebeuren als ze gebeuren. De oorzaken zijn lastig: corona is uiteraard de oorzaak dat mijn man iedere dag op zijn hometrainer naar zijn werk fietst en vervolgens op de studeerkamer ruimteonderzoek poogt te verrichten. De zoon is best druk in het eerste jaar van zijn studie maar zijn pogingen er iets van te maken vinden plaats op zijn nieuwe kamer in Wageningen. Mijn dochter is het niet meer gelukt om na de schoolsluiting terug op school te beginnen en in haar wereld is het huis uit een opgaaf geworden.

Ik zag het graag allemaal anders, maar er zit ook schoonheid in iedere dag wakker worden en er gewoon zijn. In alle kleinheid genieten van de dingen die wel goed zijn. Zwemmen, het rondje met de hond, bellen met vrienden, dagelijks de zon vangen in een foto, naar de kerk gaan terwijl je de wc poetst – ik mis de Martini maar ik kan een preek dus nog beter volgen als ik tegelijk de badkamer sop! Had ik zonder corona nooit uitgevonden.

Uiteraard staan er afspraken in mijn agenda en heb ik verplichtingen die gewoonweg moeten. Die dochter verdient een veel grotere wereld dan ze nu kan hebben, dus zorgafspraken zijn er genoeg. Maar ondertussen is er ook eindelijk tijd om alle boeken die na onze verbouwing in dozen op zolder stonden een nieuw huis te geven. En om, terwijl ik dat doe, een blik te werpen in dozen met eigen oud werk. In volkomen recalcitrantie tegen de toestand van de wereld en mijn gezin in, heb ik nog nooit zó lekker in mijn vel gezeten als ik nu doe en dat maakt het bekijken van vroegere prestaties een onverwacht genoegen. Ik heb mooie dingen geschreven in mijn leven en ik ga nog heel veel mooie dingen doen en dit jaar dobber ik in de gracht, bak koekjes met de dochter, schrijf en bel met vrienden en als Tim én Evert Jan hard genoeg schreeuwen, krijgt u een stukje van mij. Corona mag morgen over zijn maar het bracht me niet alleen maar narigheid! Vandaag scheen de zon weer prachtig!

– Marieke Laauwen

Het is woensdagochtend, op dit moment worden de stemmen geteld in Amerika en ik luister naar muziek. Bob Dylan zingt voor mij en ik zing met hem mee: The times they are a-changin’:

“Come senators, congressmen, please heed the call
Don’t stand in the doorway, don’t block up the hall (…)
The battle outside ragin’ will soon shake your windows and rattle your walls
For the times they are a-changin’.“

Het lied raakt mij. Het is een van zijn meest beroemde protestsongs uit de jaren zestig, hij schreef het tegen de achtergrond van de Vietnamoorlog en de strijd tegen racisme. Ik was al jong een fan van Bob Dylan en ben dat altijd gebleven. Er gaan bij mij veel laatjes open nu ik hem weer hoor zingen met zijn nasale stem; zoals de herinnering dat ik op mijn vijftiende zijn muziek voor het eerst draaide, zo noemde je dat toen. Ik had toen een ouderwetse pick-up of platenspeler met een vaak stoffige naald. Mijn oudere zus had mij een cadeau gegeven, een lp ‘Bob Dylan Greatest Hits’. Het is een van de weinige lp’s uit mijn vroegere verzameling die gespaard is gebleven. Bij een verhuizing heb ik in een vlaag van opruimwoede bijna de hele collectie bij het grofvuil gezet, hoe dom kun je zijn en wat een spijt heb ik daar van! Maar Bob Dylan bleef bewaard, gelukkig.

En in deze roerige en spannende tijden zingt hij The times they are a-changin’, op zijn karakteristieke en melancholische wijze. En wat heeft dit rebelse en profetische lied een aanstekelijke werking, het is uitdagend en wekt moed en kracht op. Ik besef hoe verrassend en ook pijnlijk actueel zijn liedtekst is anno 2020.

In crisistijden van verwarring en onzekerheid kan een gevoel van angst of machteloosheid je overvallen, dat de problemen in de wereld onbeheersbaar blijken. En dan weet Dylan mij vanochtend op te porren met zijn lied. Ik hoor een boodschap in de trant van: weiger te geloven dat jij niets kan doen, weiger te geloven dat je met jouw leven en persoon, jou dromen en idealen geen verschil kan maken!

“Come writers and critics who prophesize with your pen
And keep your eyes wide, the chance won’t come again (…)
For the loser now will be later to win
For the times they are a-changin’.“

– Matty Metzlar

Het moet inmiddels al wel tien jaar geleden zijn geweest. Mijn toenmalige vriendin – inmiddels vrouw – en ik stonden op het punt om zondagavond de trein naar Groningen te pakken. Bij het uitzwaaien zei m’n schoonmoeder: “Als je nog met oma belt deze week, vertel dan maar niet dat jullie veel met de trein reizen. Ze begint er de laatste tijd steeds weer over hoeveel ongelukken er gebeuren met de trein.” We knoopten het goed in onze oren voor de eerstvolgende keer dat we belden met oma.

Het duurde nog geen vijf minuten of het thema ‘gevaarlijke treinen’ werd van de andere kant van de lijjn opgeworpen. Ik vermoed dat we iets sussends hebben gezegd in de trant van “Nee hoor oma, we gaan misschien maar één keer per week met de trein, en we zullen heel goed uitkijken.” Je vraagt je af, wat valt er nu uit te kijken met treinreizen?

Behalve dat oma soms een beetje in de war begon te raken, stond de hele dag het NOS Journaal herhalingen uit te zenden. Er was inderdaad iets met een trein gebeurd die week, maar doordat oma dat nieuws waarschijnlijk tien keer op een dag hoorde werd het item voor haar opgeblazen tot gigantische proporties.

Nu kun je denken: oude vrouw, lichtelijk verward, kleine wereld, enzovoort. Toch denk ik dat er iets gebeurde met oma, waar wij in deze tijd ook last van kunnen hebben: het bombardement van nieuwsitems over corona, waardoor het thema misschien nog wel groter wordt dan dat het al is.

Een bekende Zweedse meubelgigant heeft al tijden de leus ‘Aandacht maakt alles mooier’. Ja, denk ik dan, als het mooie dingen zijn wel ja. Maar aandacht maakt ook dingen lelijker. Soms, als je goed gaat kijken zie je pas hoe rot de dingen echt zijn. Oftewel: aandacht maakt dingen vooral groter. Dat gaat denk ik ook zeker op voor corona. Hoe meer je erover leest, hoe groter het wordt. En je vraagt je af, kun je het ook te groot en allesbepalend laten worden in je leven, zodat dat de aandacht voor allerlei andere dingen, die er toch ook toe doen, weg wordt gedrukt?

Je kunt je aandacht maar één keer uitgeven. Ik geloof dat deze tijd vraagt dat we bewust zelf beslissen waar we onze aandacht aan geven. Dat is op zich al een hele opgave in deze tijd. Extra reden om er bewust van te zijn.

Kent u Rik Torfs? Rik maak je de kop niet gek. Rik is een Belg, een trotse katholiek en een professor in Leuven. Rik heeft denk ik veel verstand van levenskunst, de kunst hoe je je dagen gelukkig en zinvol doorkomt. Professor Torfs stuurde afgelopen week een berichtje de wereld in: ‘De beste manier om de lockdown door te komen: informeer u elke dag kort, maar laat u niet meeslepen door de sombere, emotionele sfeer in de media. Lees een boek, denk aan anderen, maak een wandeling, leid uw eigen leven.‘

Ik heb me voorgenomen om wat meer regie te nemen over mijn aandacht. Minder TV/krant/internet. Meer naar buiten en vaker een boek. Het lijkt mij een veelbelovend medicijn als de dagen korter worden.

– Arjen Zijderveld

Begin oktober reizen mijn vriendin en ik van het hoge noorden naar het uiterste zuiden van Nederland, we genieten van een lang weekend in Zuid-Limburg. Wat een prachtig wandelgebied is dat, het heuvellandschap en de vakwerkhuizen geven je direct een ‘buitenland-gevoel’.

Maastricht bezoeken wij op de zondagochtend, lekker rustig nog. De stadswandeling brengt ons in de Onze-Lieve-Vrouwekerk of ‘De Slevrouwe’ zoals men in Mestreech zegt. Het is een prachtige sfeervolle Romaanse kerk waar alle bezoekers stilstaan en een kaarsje branden bij het fraaie uit hout gesneden beeld van Maria Sterre der Zee. Maar mijn aandacht wordt nog meer getrokken naar het beeld dat direct bij binnenkomst in een nis staat, de heilige Christophorus, ‘Christusdrager’ betekent zijn naam, beschermheilige van de pelgrims en reizigers. Hij is één van mijn favoriete heiligen.

Een middeleeuwse legende vertelt over hem dat hij groot en sterk was als een reus, zijn naam was Reprobus, hij had het verlangen om de machtigste vorst op aarde te zoeken en te dienen. Maar op zijn zoektocht wordt hij keer op keer teleurgesteld. Dan ontmoet hij een oude kluizenaar die hem raad geeft: “Jij bent groot en sterk, ga bij die wilde, gevaarlijke rivier wonen en draag de reizigers veilig naar de overkant. En wacht ondertussen en heb geduld… wie mensen helpt, zal de machtigste koning vinden.”

Vele jaren is Reprobus een veerman zonder boot, hij is zelf een levende brug tussen beide oevers; met zijn staf als ondersteuning draagt hij vele mensen op zijn rug door het water naar de overkant. Hij is een levende verbinding geworden en leert zo wat verbondenheid betekent en dienstbaarheid.

Dan klinkt er in een nacht de stem van een kind, tot driemaal toe roept het en vraagt om overgezet te worden. Dat lijkt een gemakkelijke klus, maar met iedere stap die de reus Reprobus zet wordt het kind zwaarder, zo zwaar dat hij dreigt te bezwijken. Met enorme krachtsinspanning weet hij de andere oever te bereiken. Dan pas openbaart het kind zich als Christus: “Verwonder je niet dat ik zo zwaar weeg, want ik draag de last van de wereld… jij hebt in je arbeid bij de rivier mij gediend.” Het kind doopt hem in het water van de rivier en schenkt hem een nieuwe naam: Christophorus.

Ik vind het een ontroerende en troostende legende die iets uitbeeldt van onze eigen levensweg. Voor mij spiegelt Christophorus ook welke zuigkracht er uitgaat van datgene wat het sterkste en machtigste lijkt op aarde, een dwaalweg die ontmaskerd wordt door zijn ontmoeting met Christus. Wanneer hij het kind op zijn schouders neemt, is hij een Christusdrager geworden, een beeld dat ik verbind met Lied 601 (liedtekst van Huub Oosterhuis):

Licht, kind in mij, kijk uit mijn ogen
of ergens al de wereld daagt
waar mensen waardig leven mogen
en elk zijn naam in vrede draagt.

– Matty Metzlar

Op donderdagavond heb ik mijn wekelijkse verzetje: ik doe een cursus theatermaken bij Vrijdag, het vroegere Kunstencentrum. Even achter de laptop vandaan, op de fiets door het Noorderplantsoen naar het Prinsentheater. Ik houd mijn hart vast hoe lang dit nog kan maar tot nu toe gaat het gewoon door. In de eerste twee lessen ging het over inspiratie, in les drie en vier stond het gebruik van de ruimte centraal.

De opdracht van de vorige les was om één groot ding mee te nemen of veel van iets kleins. Ik haalde mijn oude smurfenverzameling van de zolder en in overleg met mijn medecursisten werden de blauwe wezentjes het onderwerp van een talkshow, waarin een voorstander en een tegenstander van de smurfen elkaar naar het leven stonden. The black-lives-matterdiscussie werd een blue lives matter. De discussie eindigde met twee tegenstanders die elkaar met smurfen bekogelden. Een andere cursist vertelde heel poëtisch met een oude wereldbol voor zich in welke landen ze allemaal geweest was en welke plekken nog op haar verlanglijstje stonden. Duitsland was nog verdeeld in een westelijk en oostelijk deel, de Sovjetunie bestond nog en Tsjechoslowakije was nog één land. Door de jaren heen was een eiland van de wereldbol verdwenen en Argentinië uitgeveegd… Een ander duo had van lucifers en waxinelichtjes allemaal spelletjes gemaakt: een sjoelbak, tafelvoetbal, Triviant (het waxinelichtje was in partjes gebroken) en een toren van lucifers.

Na zo’n avond ga ik voldaan naar huis, enthousiast over zoveel creativiteit. De cursus laat je op een andere manier naar dingen kijken: met een paar stoelen, een tafel en een paar zakjes chips ontstaat al een scène, een stapel stoelen leidt tot een stoelendans. Door voorwerpen uit hun context te halen en in een andere omgeving te plaatsen ontstaat een andere blik op de werkelijkheid.

Zo zag ik ook de kindervoorstelling ‘Vaar mee op de Ark van Noach’ in de Nieuwe Kerk. Kinderen mochten zich verkleden als hun lievelingsdier en hun knuffel meenemen, die meevoer in de ark. De kerk werd een schip, een ouderling met een gieter werd Noach, getrommel op de banken werd een regenbui. Het toneelspel werd ondersteund door animaties op een groot scherm. Kinderen keken met open mond toe.

In de loop der jaren heb ik al de gekste rollen gespeeld: van baby tot overspelige echtgenoot, van buikspreekpop tot generaal. In een voorstelling in het kerkje van Woltersum brachten we twee vroeg overleden kinderen weer tot leven en in een andere voorstelling vertolkte ik als alter ego de ware gevoelens en gedachten van een overspelige man. Theater biedt de mogelijkheid om even in de huid van een ander te kruipen en uit het alledaagse leven te stappen. Vooral in coronatijd, waar weinig kan en er door het thuiswerken weinig interactie is, is het verfrissend om je zinnen te blijven verzetten. Spelen verruimt je geest.

– Tim Smid